ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สญฺญา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สญฺญา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สญฺญา จ วูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อตฺถิ อาสวํ, ตสฺมิมฺปิ ฐาเน อนุปฺปตฺเต ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สโมทหเน ปญฺญา ปเทสวิหาเร ญาณํ’’ฯ

ปเทสวิหารญาณนิทฺเทโส เตจตฺตาลีสโมฯ

44-49. ฉวิวฏฺฏญาณนิทฺเทโส

[95] กถํ อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํ? เนกฺขมฺมาธิปตตฺตา ปญฺญา กามจฺฉนฺทโต สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ อพฺยาปาทาธิปตตฺตา ปญฺญา พฺยาปาทโต สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ อาโลกสญฺญาธิปตตฺตา ปญฺญา ถินมิทฺธโต สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ อวิกฺเขปาธิปตตฺตา ปญฺญา อุทฺธจฺจโต สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ธมฺมววตฺถานาธิปตตฺตา ปญฺญา วิจิกิจฺฉาย สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ญาณาธิปตตฺตา ปญฺญา อวิชฺชาย สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ปาโมชฺชาธิปตตฺตา ปญฺญา อรติยา สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ปฐมชฺฌานาธิปตตฺตา ปญฺญา นีวรเณหิ สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํ…เป.… อรหตฺตมคฺคาธิปตตฺตา ปญฺญา สพฺพกิเลเสหิ สญฺญาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํ ฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อธิปตตฺตา ปญฺญา สญฺญาวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ

[96] กถํ นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํ? กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํฯ

เนกฺขมฺเมกตฺตํ เจตยโต กามจฺฉนฺทโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ พฺยาปาโท นานตฺตํ, อพฺยาปาโท เอกตฺตํฯ อพฺยาปาเทกตฺตํ เจตยโต พฺยาปาทโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ถินมิทฺธํ นานตฺตํ, อาโลกสญฺญา เอกตฺตํฯ อาโลกสญฺเญกตฺตํ เจตยโต ถินมิทฺธโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํ…เป.… สพฺพกิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํฯ อรหตฺตมคฺเคกตฺตํ เจตยโต สพฺพกิเลเสหิ จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘นานตฺเต ปญฺญา เจโตวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ

[97] กถํ อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสญฺญาวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํ…เป.… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาตีติ – อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘อธิฏฺฐาเน ปญฺญา จิตฺตวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ

[98] กถํ สุญฺญเต ปญฺญา ญาณวิวฏฺเฏ ญาณํ? ‘‘จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา’’ติ ยถาภูตํ ชานโต [ปชานโต (สฺยา.)] ปสฺสโต จกฺขาภินิเวสโต [กามาภินิเวสโต (สฺยา.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] ญาณํ วิวฏฺฏตีติ – สุญฺญเต ปญฺญา ญาณวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ‘‘โสตํ สุญฺญํ…เป.… ฆานํ สุญฺญํ… ชิวฺหา สุญฺญา… กาโย สุญฺโญ… มโน สุญฺโญ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา’’ติ ยถาภูตํ ชานโต ปสฺสโต มนาภินิเวสโต ญาณํ วิวฏฺฏตีติ – สุญฺญเต ปญฺญา ญาณวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘สุญฺญเต ปญฺญา ญาณวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ

[99] กถํ โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํฯ อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํฯ

อาโลกสญฺญาย ถินมิทฺธํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํ ฯ อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํ…เป.… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘โวสคฺเค ปญฺญา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ

[100] กถํ ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํ? ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺฐํ สงฺขตฏฺฐํ สนฺตาปฏฺฐํ วิปริณามฏฺฐํ ปริชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํฯ สมุทยสฺส อายูหนฏฺฐํ นิทานฏฺฐํ สญฺโญคฏฺฐํ ปลิโพธฏฺฐํ ปชหนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํฯ นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺฐํ วิเวกฏฺฐํ อสงฺขตฏฺฐํ อมตฏฺฐํ สจฺฉิกโรนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํฯ มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺฐํ เหตุฏฺฐํ ทสฺสนฏฺฐํ อาธิปเตยฺยฏฺฐํ ภาเวนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํฯ

สญฺญาวิวฏฺโฏ, เจโตวิวฏฺโฏ, จิตฺตวิวฏฺโฏ, ญาณวิวฏฺโฏ, วิโมกฺขวิวฏฺโฏ , สจฺจวิวฏฺโฏฯ สญฺชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – สญฺญาวิวฏฺโฏฯ เจตยนฺโต วิวฏฺฏตีติ – เจโตวิวฏฺโฏฯ วิชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – จิตฺตวิวฏฺโฏฯ ญาณํ กโรนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ญาณวิวฏฺโฏฯ โวสชฺชนฺโต วิวฏฺฏตีติ – วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ ตถฏฺเฐ วิวฏฺฏตีติ – สจฺจวิวฏฺโฏฯ

ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ, ตตฺถ เจโตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ เจโตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ ตตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ ญาณวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ ญาณวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ, ตตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏฯ ยตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สญฺญาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ญาณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ , ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘ตถฏฺเฐ ปญฺญา สจฺจวิวฏฺเฏ ญาณํ’’ฯ

ฉวิวฏฺฏญาณนิทฺเทโส นวจตฺตาลีสโมฯ

50. อิทฺธิวิธญาณนิทฺเทโส

[101] กถํ กายมฺปิ จิตฺตมฺปิ เอกววตฺถานตา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ อธิฏฺฐานวเสน อิชฺฌนฏฺเฐ ปญฺญา อิทฺธิวิเธ ญาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํฯ โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหติ, จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหติ, กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ, จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมติ, กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐาติ, จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺฐาติ; กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตฺวา จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมตฺวา กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺฐหิตฺวา จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺฐหิตฺวา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ กาเย โอกฺกมิตฺวา วิหรติฯ โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน อิทฺธิวิธญาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติฯ โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติฯ

[102] เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ [ติโรกุฑฺฑํ (สฺยา.)] ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ [จงฺกมติ (สฺยา.) ที. นิ. 1.238 ปสฺสิตพฺพา] เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ [ปริมสติ (สฺยา.)] ปริมชฺชติ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติฯ ตํ ญาตฏฺเฐน ญาณํ, ปชานนฏฺเฐน ปญฺญาฯ เตน วุจฺจติ – ‘‘กายมฺปิ จิตฺตมฺปิ เอกววตฺถานตา สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ อธิฏฺฐานวเสน อิชฺฌนฏฺเฐ ปญฺญา อิทฺธิวิเธ ญาณํ’’ฯ

อิทฺธิวิธญาณนิทฺเทโส ปญฺญาสโมฯ